Ponzi, saadet zinciri, sistemi yatırımcılara kendi paralarından geri dönenle veya sonraki yatırımcılardan gelen paralarla ödemenin yapıldığı bir dolandırıcılık yöntemidir. Sık sık ponzi sistemiyle ortaya çıkan dolandırıcılar birçok kişiyi mağdur etmektedir.
İşletme modeliniz artan katılımcı üzerine kurulu ise bu konuya özellikle dikkat etmekte fayda vardır. Birçok kişi veya şirket gibi bir ürününüzü veya hizmetinizi bir kişiye onun getireceği diğer kişilere bağlı olarak promosyonlu, ücretsiz veya avantajlı bir şekilde sunuyorsanız kısaca ponzi olarak nitelendirdiğimiz sisteme katılmış olabilirsiniz.
Bunun ayrımını yapmak her zaman kolay olmamakla birlikte yaptığınız işe sattığınız ürüne veya gösterdiğiniz hizmetin türüne göre de değişkenlik yaratabilir.
Piramit Sistem’i (ponzi) kısaca anlatmak gerekirse;
A
B1 B2
C1 C2 C3 C4
Zincirleme-piramitsel sistemler aslında piramitsel bir yapıya dayalı ve zincirleme devam eden bir "karşılıklı para dağıtım sistemi"nden başka bir şey değildir. Bu sistemin temelinde de "damlaya damlaya göl olur" prensibi vardır. Gerçekten de zaman zaman ev hanımları arasında, normal "gün toplantılarından farklı olarak her ay toplanılan evin sahibesine her katılımcının bir miktar para vermesinden oluşan "paralı gün''ler ile büyük bir benzerlik vardır.
Daha ayrıntılı açıklamak gerekirse: Yukarıdaki şekilde verilen piramitte en üst sırada yer alan oyuncu olan A, iki oyuncu bulmuştur. B1 ve B2. Bu oyuncular da yine iki (veya söz konusu sistemde daha fazla belirlenmişse, daha fazla sayıda) oyuncu bulmak durumundadır. Her yeni oyuncu kendi üstündeki sırada yer alanlara bir miktar para öder ve bunların dışında ayrıca oyunu düzenleyen bir kişi veya organ varsa ona da katılım ücreti öder. Her yeni katılımcı listedeki kimselere para ödedikten sonra listenin en üstündeki ismi listeden çıkarır ve kendi ismini en alta ekleyerek listeyi yeni katılımcılara verir.
Bu suretle katılımcılar oyunu devam ettirecek nitelikte yeni katılımcılar bulmak suretiyle listenin en üstüne gelmek ve bu suretle listeden çıkana kadar, aşağıdan gelen yeni katılımcıların ödeyeceği para ile hiçbir emek harcamadan zengin olmayı hedeflerler. Aslında bir bakıma bir dayanışma sistemi diyebileceğimiz bu sisteme bu yönüyle yapılabilecek herhangi bir itiraz olamaz. Ancak önemli olan oyunun bir yerde tıkanmaması ve kişilerin listede ilerleyebilmeleridir. Sonuçta herkesin verdiği cüzi bir miktar para, toplanarak yüksek miktarlara ulaşabilir. Fakat önemli olan bu "saadet zinciri" nin devam etmesidir. Herkes listenin en üstüne kadar gelip de hedeflediği parayı alıp, çıkabilecek ise sorun yoktur. Eğer zincirin başında biri var da, o kimse her katılandan zaten para alıyorsa, sonuçta en kazançlı çıkan o olacaktır. İşte Türkiye kamuoyunun geniş kesiminin "Titan Saadet Zinciri" olayı ile ilgilenmeye başladığı piramit benzeri sistemler üzerine kurulu oyunlar, aslında 19. yüzyılın sonundan itibaren ortaya çıkmıştır.
Artan oranda müşteri bulma, yedi başlı ejderha sistemi, çığ sistemi, kartopu sistemi olarak adlandırılan ve zincirleme-piramitsel oyunları da bunun bir alt kategorisini oluşturduğu sistemin tarihsel olarak temelinde müşteriye bir mal daha ucuza veya bedava sunulmakta ve fakat bunun karşılığında yeni müşteriler bulması koşulu konmaktadır. Bunların hepsinde de çığ gibi genişleme, sistemin temelini oluşturmaktadır. Çığ etkisi dolayısıyla bu sisteme "kartopu sistemi" adı verilmektedir. Nitekim burada çığda olduğu gibi ilerledikçe büyüyen bir sistem söz konusu olmaktadır. Bu durumda bu tip oyunlar için çığ sistemli, kartopu sistemli, zincirleme sistemli, piramit sistemli gibi isimler kullanmak mümkündür. Gerçekten de bu isimlerin hepsi de bu tür oyunları ifade etmektedir. Bu oyunlarda kartopu gibi, gittikçe büyüyen ve çığ gibi olan bir yapı vardır. Keza oyunda bir katılımcılar zincirinin bulunduğu da açıktır. Oyunun yapısal olarak bir piramidi andırdığı da söylenebilir. Üstte daha az kişiden, aşağıya doğru gittikçe genişleyen bir yapı. Biz hepsi aynı manayı ifade eden bu isimlerden bu çalışmada "piramitsel oyunlar" {erimini kullanmayı tercih ediyoruz. Bu itibarla aşağıda bu terimin kullanıldığı her yerde bütün bu sistemleri ifade etmek üzere bu terimin kullanıldığına işaret etmek gerekir.
Bütün çığ sistemlerinde müşterek olan hususlar şunlardır:
1. Sistemi yürüten bir kuvvet (Düzenleyici, başlatan veya katılımcılar)
2. Sistemin çığ gibi genişlemesi. Sistemin devam edebilmesi ve tükenmemesi için, devamlı yeni katılımcıların bulunması gerekmektedir.
3. Sistemin kendi kendine sona ermesi. Sistemin çığ gibi büyümesinin doğal sonucu bir noktada genişlemenin artık mümkün olmamasıdır. Belli bir süre sonra sistem çok yüksek sayıda katılımcıya sahip olmakta, bunun sonucu olarak da yeni katılımcıların bulunması git gide zorlaşmakta ve potansiyelin tükenmiş olması dolayısıyla da, sistem devam edememektedir.
4. Şansa bağlılık. Katılımcılar oyuna girişte oyunun o anki durumu hakkında bir bilgi sahibi olmadığından büyük bir riziko altına girmektedirler. Bu suretle sistem şansa bağlı ve neredeyse kumara benzer bir karakter arz etmektedir.
5. Şansın çekiciliği. Toplumda mevcut olan şansla ve herhangi bir çaba göstermeksizin kazanç isteği burada kullanılmaktadır. Bu oyunlarda insanların oynama ve kazanma hırslarına hitap edilmektedir.
Titan, ÇiftlikBank, Thodex gibi kişilere büyük zararlar bırakıp gitmiş birçok şirket örneği mevcuttur. Masum ve karlı görünen şirket modelleri aslında dolandırıcılık suçunun unsurlarını oluşturmaktadır. Konunun cezai ve hukuki boyutunu incelediğimiz makalemize de bakmanızı tavsiye ederiz.